W Tatrach Zachodnich są to zazwyczaj szałasy drewniane, a w Wysokich kamienne schrony zwane kolibami. Kolejnymi reliktami z dawnej historii Tatr są pozostałości po górnictwie i hutnictwie kruszcowym oraz związane z nimi znaki naskalne tzw. poszukiwaczy skarbów z drugiej połowy XVIII w. Ślady huty metali kolorowych zachowały się m.in. pod Ornakiem, a używany w tym okresie kamień młyński – podobno z „młyna srebrnego” – znajduje się na Hali Smytniej i stanowi bazę dla krzyża ustawionego z inicjatywy Wincentego Pola w czasie patriotycznej i turystycznej wycieczki studentów UJ z Krakowa w drugiej połowie XIX w. Zdecydowanie liczniejsze są relikty górnictwa i hutnictwa żelaza. Związane są one przede wszystkim z ośrodkiem hutniczym w Dolinie Bystrej oraz w Starych Kościeliskach, w obrębie których zlokalizowane były kopalnie i szlaki górnicze. Z innych świadectw przemysłu tatrzańskiego zachowały się pozostałości po papierniach, wapienniku i kamieniołomach.
W Tatrach występują również zabytki sakralne. Najstarsze z nich to kapliczka hawiarska (tak górale zwali dawniej górników) w Starych Kościeliskach oraz odlewane w miejscowych hutach żeliwne krzyże stojące m.in. na polanie Huciska i Siwej. Z kolei za najcenniejsze budowle sakralne uważa się wzniesione według projektów twórcy stylu zakopiańskiego Stanisława Witkiewicza kościół i klasztor Sióstr Albertynek na Kalatówkach (1897) oraz kaplicę Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jaszczurówce (1904–1907). Na przełomie XIX i XX w. ufundowanych zostało też kilka kapliczek oraz figur Matki Bożej, umieszczanych z różnych okazji w charakterystycznych miejscach, m.in. we wnękach skalnych lub na stromych ścianach.
Do zabytków historycznych należy zaliczyć także ryty naskalne, tablice pamiątkowe, pomniki oraz groby, które podobnie jak wyżej przytoczone przykłady stanowią trwały element tatrzańskiego pejzażu kulturowego.
Tekst jest fragmentem rozdziału „Tatry”
z książki „Przyroda polskich Karpat. Przewodnik krajoznawczy”.
Autor: Łukasz Pęksa
